Ang Eskinitang Maligaya ay kabaligtaran ng pangalan nito. Ito ay isang masikip at magulong lugar sa puso ng Tondo, kung saan ang mga pader ay puno ng graffiti at ang hangin ay mabigat sa amoy ng alitan at kawalan ng pag-asa. Sa kahariang ito ng semento, may isang nag-iisang hari—si Bogart.

Si Bogart ay isang malaking, kalbong lalaki na ang tanging pinagkukunan ng kapangyarihan ay ang takot. Kasama ang kanyang dalawang alipores, sina Tisoy at Itoy, kinokolekta niya ang “proteksyon” mula sa maliliit na tindahan, nambubulabog ng mga naglalako, at ginagawang miserable ang buhay ng sinumang hindi susunod sa kanya. Para sa mga residente ng Eskinitang Maligaya, si Bogart ay isang salot, isang aninong ayaw nilang makasalubong.

Isang araw, isang bagong mukha ang lumitaw sa eskinita. Isang matandang lalaki, marahil nasa mga sitenta na ang edad, ang umupa sa isang maliit na kwarto sa dulo ng looban. Ang pangalan niya ay Mang Tomas. Siya ay payat, medyo kuba na, at ang kanyang paglakad ay marahan. Ang tanging dala niya ay isang lumang tampipi at isang kahoy na tungkod.

Para kay Bogart, ang matanda ay isang perpektong target.

“Hoy, Lolo!” sigaw ni Bogart isang hapon, habang si Mang Tomas ay naglalakad pauwi, may bitbit na isang supot ng pandesal. “Bago ka dito, ah. Alam mo ba ang mga patakaran?”

Huminto si Mang Tomas at tumingin kay Bogart. Ang kanyang mga mata, bagama’t kulubot na ang paligid, ay may isang kakaibang talas at kalma. “Wala namang nagsabi sa akin ng mga patakaran, iho.”

Nagtawanan si Tisoy at Itoy. “Kung gayon, Lolo, tuturuan ka namin,” sabi ni Bogart, habang papalapit. Inagaw niya ang supot ng pandesal mula sa kamay ng matanda. “Unang patakaran: lahat ng dumadaan dito, may toll.” Binuksan niya ang supot, kumuha ng isang pandesal, at kinain ito nang buo. Ang natira ay ibinato niya sa putikan.

“Ikalawang patakaran,” sabi niya, habang itinutulak nang bahagya ang balikat ni Mang Tomas. “Huwag kang titingin sa akin nang diretso. Nakakairita.”

Ang inaasahan ni Bogart ay takot—isang pagyuko, isang pagmamakaawa. Ngunit si Mang Tomas ay hindi natinag. Tinitigan niya lamang si Bogart, hindi nang may galit, kundi nang may isang uri ng… awa.

“Iho,” mahinahong sabi ni Mang Tomas, “mas mabuti pang pulutin mo ‘yang tinapay. Biyaya ‘yan.”

Ang kalmadong sagot ng matanda ay mas lalong ikinagalit ni Bogart. Sino ang matandang ito para pagsabihan siya?

“Aba, matapang ka, ah!” sigaw ni Bogart. Akma na sana niyang susuntukin si Mang Tomas, ngunit isang boses ang pumigil sa kanya.

“Bogart, tama na ‘yan! Matanda na ‘yan!” Si Aling Nena, ang may-ari ng karinderya at isa sa mga taong hindi takot magsalita laban kay Bogart, ang sumigaw.

Bumaling si Bogart kay Aling Nena. “Huwag kang makialam dito, matanda!” Ngunit alam niyang si Aling Nena ay iginagalang sa kanilang lugar, kaya’t nagpasya siyang umatras na lang muna.

“May araw ka rin sa akin, Lolo,” pagbabanta ni Bogart kay Mang Tomas bago umalis.

Ang insidenteng iyon ay simula pa lamang. Araw-araw, ginawa ni Bogart na impyerno ang buhay ni Mang Tomas. Itinatapon niya ang tubig na panlaba nito, itinatago ang kanyang tsinelas, at binubulabog sa gabi. Ngunit si Mang Tomas ay nanatiling tahimik. Araw-araw, makikita siya na nagwawalis sa harap ng kanyang inuupahan, binabati ang bawat dumaraan, at kung minsan, nakaupo sa isang bangko, nakatingin sa malayo, na tila may inaalalang mga bagay na hindi kayang unawain ng eskinita.

Isang gabi, umuulan nang malakas. Nag-iinuman sina Bogart at ang kanyang mga kasama sa labas ng isang tindahan. Lasing na sila at naghahanap ng gulo. Sakto namang dumaan si Mang Tomas, nakapayong, pauwi mula sa pagsisimba.

“Heto na pala ang paborito nating lolo!” sigaw ni Tisoy.

Hinarang nila si Mang Tomas.

“Lolo, mukhang giniginaw ka, ah,” sabi ni Bogart, na may masamang ngiti. “Painitin natin siya.”

Kinuha nila ang balde ng maruming tubig mula sa kanal at akmang ibubuhos ito sa matanda. Ngunit sa pagkakataong iyon, isang bagay ang nagbago.

“Subukan ninyo,” sabi ni Mang Tomas, ang kanyang boses ay biglang naging malamig at matigas na parang bakal. Ang pagiging uugod-ugod ay nawala. Ang kanyang likod ay biglang tumuwid. At ang kanyang mga mata, sa ilalim ng ilaw ng poste, ay nagliliyab sa isang apoy na hindi pa kailanman nakita ni Bogart.

Bago pa man makakilos si Bogart, isang mabilis na galaw ang ginawa ni Mang Tomas. Ginamit niya ang kanyang tungkod para sungkitin ang paa ni Tisoy, na siyang ikinabagsak nito sa putikan. Si Itoy, na akmang susuntok, ay sinalubong niya ng isang siko sa sikmura gamit ang hawakan ng payong.

Natigilan si Bogart. Hindi ito ang matandang kilala niya.

Sumugod si Bogart, puno ng galit. Ngunit ang kanyang malaking katawan ay naging walang silbi. Umiwas si Mang Tomas sa kanyang suntok, at sa isang paikot na galaw na hindi kapani-paniwala para sa isang matanda, ginamit niya ang momentum ni Bogart laban dito. Ipinulupot niya ang kanyang braso sa leeg ni Bogart at sa isang iglap, napaluhod ang siga ng Tondo, hirap huminga.

“Ang tapang,” sabi ni Mang Tomas, habang nakadiin ang kanyang braso sa leeg ni Bogart, “ay hindi sa laki ng katawan, iho. At ang respeto ay hindi hinihingi. Ito ay ibinibigay sa mga karapat-dapat.”

Binitawan niya si Bogart, na napaupo sa sahig, umuubo at hindi makapaniwala.

Ang buong eskinita, na kanina pa tahimik na nanonood mula sa kanilang mga bintana, ay napuno ng bulungan. Sino ang matandang ito?

Kinabukasan, isang grupo ng mga sundalo, sakay ng isang military jeep, ang pumasok sa eskinita. Ang lahat ay nagulat at natakot. Ngunit ang mga sundalo ay hindi naghahanap ng gulo. Huminto sila sa harap ng inuupahan ni Mang Tomas. Isang mataas na opisyal, isang Heneral, ang bumaba.

“Sir!” sabi ng Heneral, habang sumasaludo kay Mang Tomas. “Pinapasundo na po kayo ng Malacañang. Handa na po ang inyong uniporme para sa seremonya.”

Lahat ay napanganga.

Si Mang Tomas, o mas kilala bilang si Colonel Tomas “Agila” Reyes, ay hindi isang ordinaryong matanda. Siya pala ay isa sa mga pinakadekoradong sundalo sa kasaysayan ng Pilipinas. Isang bayani ng Marawi, isang living legend sa Armed Forces of the Philippines. Nagretiro siya at piniling mamuhay nang tahimik, malayo sa karangalan, para hanapin ang kapayapaan na matagal nang nawala sa kanya dahil sa digmaan. Pumunta siya sa Tondo, sa lugar kung saan siya isinilang, para balikan ang kanyang mga ugat.

Ang seremonya pala ay ang pagkakaloob sa kanya ng Medal of Valor, ang pinakamataas na parangal na maaaring ibigay sa isang sundalo, para sa isang huling misyon na kanyang pinamunuan bago magretiro, kung saan iniligtas niya ang kanyang buong batalyon mula sa isang tiyak na kamatayan.

Si Bogart, na nakasaksi sa lahat, ay hindi makapaniwala. Ang taong kanyang hinamak, binastos, at tinangkang saktan ay isang tunay na bayani. Isang taong isinakripisyo ang kanyang buhay para sa bayan.

Nang araw na aalis na si Mang Tomas, ang buong eskinita ay nasa labas para magpaalam. Isang sasakyan ng gobyerno ang sumundo sa kanya. Bago siya sumakay, nilapitan niya si Bogart, na nakatayo sa isang sulok, nakayuko sa hiya.

“Bogart,” sabi ni Mang Tomas.

Hindi makatingin si Bogart. “Colonel… patawad po.”

Inilagay ni Mang Tomas ang kanyang kamay sa balikat ng binata. “Lahat ng tao ay may laban na pinagdadaanan, iho. Ang sa iyo ay dito sa eskinita. Ang sa akin ay sa larangan ng digmaan. Ngunit pareho tayong may pagpipilian kung paano lalaban.”

May iniabot siyang isang bagay kay Bogart. Isang maliit at lumang bandila ng Pilipinas. “Ipinaglalaban ko ito. Sana, balang araw, matagpuan mo rin ang isang bagay na karapat-dapat ipaglaban, isang bagay na mas malaki kaysa sa iyong sarili.”

Umalis si Mang Tomas. Ngunit ang kanyang pag-alis ay nag-iwan ng isang malaking pagbabago sa Eskinitang Maligaya.

Si Bogart ay hindi na muling naging siga. Ang pangyayaring iyon ay gumising sa isang bagay sa loob niya. Itinigil niya ang kanyang mga masamang gawain. At sa tulong ni Aling Nena, nagsimula siyang magtrabaho sa karinderya. Ang kanyang “lakas” na dati’y ginagamit niya sa pananakot ay ginamit niya ngayon sa pagbubuhat ng mga kaing at pagprotekta sa mga matatanda.

Minsan, kapag nakikita niyang may mga kabataang nag-aaway, siya ang namamagitan. At sa kanyang bulsa, laging naroon ang maliit na bandila na bigay ni Mang Tomas, isang paalala na ang tunay na katapangan ay hindi sa pananakit, kundi sa pagbabago para sa kabutihan. Ang anino ng takot na dating bumabalot sa eskinita ay napalitan ng isang anino ng pag-asa, ang anino ng isang agilang minsang lumipad at nag-iwan ng isang mahalagang aral.